IRS Publishing tarafından 2025 yılında yayımlanan “Daşları Toplamaq Vaxtıdır” (“Taşları Toplama Zamanı”) isimli kitap, Paşa Hayat Sigorta ve Batı Azerbaycan İcması’nın desteğiyle hazırlandı. Eserin bilimsel danışmanlığını Dr. Öğr. Üyesi Sebuhi Ahmedov ile Kafkasya Tarih Merkezi Direktörü Rizvan Hüseynov üstlenirken, baş maslahatgüzar olarak Azerbaycan Cumhurbaşkanı Yardımcısı Hikmet Hacıyev görev aldı.
221 sayfa ve 8 ana bölümden oluşan bu kapsamlı eser, üç dilde – Azerbaycan dili, Rusça ve İngilizce- Azerbaycan’ın batısında yer alan Gökçe, İrevan ve Zengezur bölgelerinin tarihini merkeze alarak kaleme alındı. Kitapta yer alan bölüm başlıkları, tarihsel dönemlerin olaylarına atıfla seçilmiş mesaj niteliği taşıyor: İlk Çağlar, Savaşlar Dönemi, Azerbaycan Forpostu, Zengin ve Bağımsız, İrevan Kalesi, Akın, Beşinci Kolon, Kanlı Sonuçlar. Giriş ve son söz bölümleriyle birlikte yapılandırılan kitap, hem sunduğu arşiv kaynakları, hem de tarihi analizleriyle dikkat çekiyor.
İlk bölümde Azerbaycan’ın özellikle batı bölgesindeki ilk insan yerleşimlerinden, ilk Azerbaycan devletlerinden ve bölgeye yönelik yabancı istilalarla birlikte Arap fetihlerinden söz ediliyor. Kitapta, Ermenilerin bu bölgeye ilk kez Arap fetihleri döneminde yerleştirildiğine dair bilgilere de yer verilmiş. “Müharebeler Dönemi” başlığı altında ise Moğol istilalarından başlayarak Safevî Devleti’nin yıkılışına kadar uzanan süreç işleniyor.
“Azerbaycan Forpostu”, “Zengin ve Bağımsız” ve “İrevan Kalesi” bölümlerinde Safevîlerin ardından Azerbaycan’ın batısında kurulan hanlıklar (örneğin İrevan ve Karabağ Hanlıkları) ele alınıyor. İran-Rus ve Rus-Osmanlı savaşlarının ardından, Ermenilerin bu bölgelere göç ettirilmesine ilişkin süreç arşiv belgeleriyle desteklenerek anlatılıyor.
“Beşinci Kolon” ve “Kanlı Sonuçlar” bölümlerinde ise 20. yüzyılda yaşanan trajik gelişmelere odaklanılıyor. Kitapta, İrevan, Zengezur ve Gökçe bölgelerinde Ermeni çetelerinin düzenlediği katliamlar, 1918’de kurulan Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin faaliyetleri ve Sovyetler döneminde bu bölgelerin Ermenistan’a devredilmesi gibi meseleler detaylı biçimde inceleniyor. Sovyetler Birliği'nin dağılmasıyla birlikte Azerbaycanlı nüfusun yurtlarından zorla çıkarılması, 1988-1994 Karabağ Savaşı’ndaki soykırımlar ve zulümler sonucu 1 milyondan fazla mültecinin ortaya çıkışı da belgelerle gözler önüne seriliyor.
Kitabın son bölümünde 2020’de gerçekleşen 44 Günlük Vatan Savaşı ve 2023’teki 23 saatlik Anti-Terör operasyonları ile Azerbaycan’ın topraklarını yeniden kontrol altına aldığı belirtiliyor. Ancak, eserde Ermeni milliyetçi çevrelerin hâlâ “Büyük Ermenistan” hayalinden vazgeçmedikleri, Batı Azerbaycan’daki Azerbaycanlıların tarihi varlıklarını inkar ettikleri vurgulanıyor. Kitapta şu değerlendirme yer alıyor:
“Ümitle olur da bir gün Ermeniler bu hayallerinden vazgeçer ve 300.000’den fazla Batı Azerbaycan göçmenini yurt yuvalarına döndürmek için çalışmalarına başlarlarsa, o zaman Kafkasya’da barış sağlanabilir.”
Tarihi Görsellerle Zenginleştirilmiş Bir Bellek Arşivi
Eser yalnızca yazılı bilgilerle değil, aynı zamanda çarpıcı ve özgün görsellerle de dikkat çekiyor. Kitapta, şimdiki Ermenistan topraklarında yer alan köylerden, tarihi mimarilerden ve dönem ressamlarının eserlerinden alınmış görüntüler yer alıyor. Görsellerin altına eklenen detaylı bilgiler, Azerbaycan toponimlerinin nasıl değiştirildiğini ve bölgedeki İslami motiflerin sistematik olarak nasıl silindiğini belgelerle açıklıyor.
Restorasyon adı altında yapılan bu tahrifatlar sonucunda İslam mimarisine ait eserlerin ya yok edildiği, ya da tanınmaz hale getirildiği örnekleriyle sunuluyor. İrevan’da sadece XVII. yüzyıla ait bir caminin kaldığı, onun da özgün yapısının tamamen değiştirildiği aktarılıyor.
"Ağdam: 21. Yüzyılın Hiroşima’sı"
Kitabın 219. sayfasında yer alan ve kamuoyunda 21. yüzyılın “Hiroşima”sı olarak anılan Ağdam şehrinin savaş sonrası harap hali bir fotoğrafla birlikte sunuluyor. Fotoğrafın yanında yer alan şu alıntı ise kitabın ruhunu ve mücadele ettiği tarihi gerçekliği açıkça özetliyor:
“23 Temmuz 1993 yılında Terör teşkilatı Yerkrapanın teröristleri karşısında konuşan Ermeni Cumhurbaşkanı Ter Petrosyan şöyle dedi: ‘Ermenistan ve Artsakh diğer milletlerden (yani Azerbaycanlılardan) temizlendi. Bu, Ermeni tarihinde 600 yıllık bir problemdi. Ermeniler bunu daha 600 yıl da hissedecek.’ Yanda gördüğünüz fotoğrafda bu ‘temizleme’nin sonucu olan dağıtılmış Ağdam görünüyor.”
Bu eser, yalnızca bir tarih kitabı değil, aynı zamanda Batı Azerbaycan’ın hafızasına, aidiyetine ve hakikatine yönelik güçlü bir savunudur. Hem akademik çevreler, hem de kamuoyu için eşsiz bir başvuru kaynağı niteliği taşımaktadır.
